José Ortega y Gasset en de 'vitale rede'


José Ortega y Gasset (Madrid, 1883-1955) kwam uit in een familie van journalisten in Madrid. Zijn vader José was directeur van het nieuwsblad El Imparcial, dat eigendom was van de familie van zijn moeder, Dolores. José Ortega y Gasset volgde zijn opleiding aan een Jezuïetencollege in Málaga, studeerde twee jaar aan de Universidad de Deusto in Bilbao en vervolgens aan de Universiteit van Madrid. Daar promoveerde in 1904 in de filosofie. De volgende vijf jaren bracht hij door op de universiteiten van Berlijn, Leipzig en andere steden in Duitsland. In Marburg raakte hij onder de indruk van het neokantianisme. Terug in Madrid werd hij in 1910 aangesteld als professor Psychologie, Logica en Ethiek. Tot aan het uitbreken van de Spaanse Burgeroorlog (1936-39) is hij dat gebleven.

Ortega y Gasset heeft het in de loop van zijn leven tot één van de invloedrijkste filosofen van Spanje gebracht. Dit is vooral te danken aan zijn boek La rebelión de las masas ('De opstand der horden'-1929-30), die ook internationale bekendheid verwierf. Hij drukte daarmee zijn stempel op het denken en de politiek van zijn land in de eerste helft van de 20e eeuw.

In 1914, rond zijn trouwen met Rosa Spottorno, debuteerde hij als auteur met Meditaciones del Quijote. Daarin worden zijn levensbeschouwelijke overtuigingen reeds zichtbaar. In datzelfde dat jaar stichtte hij de Liga de Educación Política Española en begon een simultane politieke carrière. In 1923 richtte hij de Revista de Occidente op, een politiek en literair tijdschrift, waarvoor hij werkte als redacteur en uitgever en dat van groot belang werd binnen de Spaanse cultuur. De bedoeling van het tijdschrift was om het Spaanse intellectuele leven te moderniseren en vertalingen te publiceren van het werk van westerse filosofen.

Ortega y Gasset leidde onder de dictatuur van Miguel Primo de Rivera (1923-1936) de republikeinse intellectuele oppositie. Hij steunde daarom ook de onttroning van koning Alfonso XIII in 1931. Hij werd verkozen tot afgevaardigde van de provincie León in het parlement van de Tweede Spaanse Republiek). Door zijn publieke stellingnames zag hij zich genoodzaakt om te vluchten toen de Nationale rebellen in opstand kwamen en de burgeroorlog een feit was.

Na korte verblijven in onder meer Parijs, Leiden en Amsterdam vertrok hij naar Argentinië, waar hij van 1939 tot 1942 zou verblijven. Uiteindelijk kwam hij in Lissabon terecht. Daar besloot hij te blijven wonen.

In 1948 keerde hij echter toch terug naar Madrid en richtte daar zijn onafhankelijke Instituto de Humanidades op. Zijn lezingen trokken vele toehoorders. Ondertussen werkte hij het perspectivisme van Nietzsche verder uit, uitgaande van een objectieve werkelijkheid. Het ging hem om een 'som van gezichtspunten', verweven met de concrete levensloop van ieder mens. De zg. razón vital of "vitale rede" staat daarin voor de zin van het leven.

Een bekende uitspraak van Ortega y Gasset is Yo soy yo y mi circunstancia y si no la salvo a ella no me salvo yo ('Ik ben mijzelf en mijn omstandigheid, en als ik hem niet kan redden -mijn omstandigheid-, dan kan ik mezelf niet redden'). In La rebelión de las masas definiëert hij de 'massamens' als iemand die zichzelf niet onderscheidt van de rest. Zo gaat hij er van uit dat de horde of massa er niet toe in staat is om zijn eigen baas te zijn, geheel tegen de ideeën van bepaalde politieke stromingen in, die in het Europa en vooral in het Spanje van die tijd veel weerklank vonden.

Net als zijn navolgers heeft Ortega y Gasset vaak het verwijt gekregen een cultuurpessimist te zijn. Maar hij erkende dat de massacultuur ook zijn voordelen heeft, denkende aan een verhoogde welvaart. Elke tijd eist zijn eigen uitwegen, vond hij. Absolute antwoorden bestaan niet. Elke generatie kan niets anders doen dan de antwoorden van vorige generaties te herzien. Ook droeg hij oplossingen aan voor de bepaalde problemen. En één van die oplossingen was in zijn ogen een verenigd Europa.

Ortega y Gasset was een veelzijdig auteur. Behalve boeken schreef hij ook veel essays en artikelen. Zijn werk was toegankelijk voor 'gewone mensen' dankzij een vrij eenvoudig taalgebruik.

(De maker van het portret van José Ortega y Gasset is ons helaas onbekend)

Ortega y Gasset's dochter, Soledad Ortega Spottorno, stichtte in 1978 de >>Fundación José Ortega y Gasset.